A do ta lustrojë Serbia Vuçiqin dhe ekipin e tij pasi të bien nga pushteti?

Po përgatitet një dokument se si qeveria e ardhshme, ndoshta e udhëhequr nga studentët dhe komuniteti akademik, do ta kryejë lustracionin.

Siç raportohet nga Danas, po qarkullojnë disa dokumente që do të duhet të miratohen si një lloj politike zyrtare, qoftë nga lista e studentëve apo nga lëvizja studentore, që do të zbatohen pas rënies së mundshme të regjimit.

Vettingu ka qenë fjala më e shtrenjtë në Serbi për më shumë se 25 vjet, që nga revolucioni i 5 tetorit, kur politikanët dhe anëtarët e regjimit nga vitet 1990 u rikthyen në pushtet, dhe është ende fjala kryesore sot. Ata që janë përgjegjës për korrupsionin më të keq, konsiderohen autokratë dhe diktatorë që arrestojnë dhe rrahin popullin e tyre.

Bashkëbiseduesit e Danas, pjesëmarrës aktivë dhe dëshmitarë të asaj që ndodhi me përpjekjet për lustracion të Partisë Socialiste të Serbisë, Partisë Radikale Serbe dhe partive politike kriminale, të cilave u përkisnin Aleksandar Vuçiq dhe Ivica Daçiq në vitet 1990, flasin me Danas rreth asaj që u humb 25 vjet më parë dhe pse, dhe pse shoqëria u përball me pasoja të tilla, ndërsa studentët po rihapin çështjen e lustracionit.

“Mjedisi i kumbarisë dhe nepotizmit e përpiu ligjin e lustracionit.”

Sipas avokatit Sinisha Nikoliq, kreu i kabinetit të kryeministrit të vrarë Zoran Gjingjiq, i cili luajti një rol të rëndësishëm në revolucionin e 5 tetorit, nepotizmi, farefisnia dhe vëllazëria në Serbi e kanë përpirë ligjin e lustracionit në 13 vjet.

E tëra çfarë ka mbetur prej tij janë butona në formën e të dhënave historike që ai ka ekzistuar ndonjëherë. Një nga premtimet kryesore parazgjedhore të koalicionit DOS dhe Marrëveshjes me Popullin, të cilën ky koalicion e shpalli saktësisht 25 vjet më parë, nuk është përmbushur kurrë. Ajo bashkoi një koalicion partish politikisht të larmishme me qëllim rrëzimin e regjimit të Millosheviqit dhe, pasi mori pushtetin, u kërkoi aleatëve të saj të ardhshëm mbështetjen e tyre të pakushtëzuar për lustracionin, thotë bashkëbiseduesi ynë.

Sigurisht, të gjithë ishin deklarativisht në favor të kësaj, shton ai. Fatkeqësisht, ligji i lustracionit, i preokupuar me shpërndarjen e pozicioneve pas fitores dhe konfliktet që pasuan, si dhe me pastrimin e rrëmujës që ishte grumbulluar në të gjitha segmentet e shoqërisë, ra në plan të dytë. Si kryeministër, Gjingjiq nisi procesin e përgatitjes së një pakete ligjesh mbi rregullimin e vendit pas luftës, që përfshinte ligjin e lustracionit, ligjin e fitimit shtesë dhe ligjin e konfliktit të interesave. Ligji për fitimet shtesë dha rezultate modeste për shkak të ngurrimit të madh të koalicionit qeverisës, ndërsa kryeministri Zoran Gjingjiq nuk jetoi për të parë miratimin e ligjit të lustracionit, thekson Sinisha Nikoliq. Pas rrethanave të jashtëzakonshme, Ligji mbi Përgjegjësinë për Shkeljet e të Drejtave të Njeriut, i njohur zakonisht si Ligji i Lustracionit, u miratua në qershor 2003.

Ligji mbulon të gjithë mbajtësit e posteve publike në periudhën nga 23 marsi 1976, data e hyrjes në fuqi të Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike, me një vlefshmëri prej 13 vitesh. Kjo periudhë skadoi në qershor 2013. Gjatë periudhës së vlefshmërisë së ligjit, asnjë person i vetëm nuk u lustrua në Serbi. Ligji përcaktonte që vendimet për individët që kishin shkelur të drejtat e njeriut dhe dënimet për këto akte do të jepeshin nga një komision i posaçëm, i cili do të ishte plotësisht i pavarur në punën e tij, dhe përzgjedhja dhe përbërja e të cilit do të siguronin paanshmëri, objektivitet dhe efektivitet, shpjegon bashkëbiseduesi i Danas.

Megjithatë, komisioni nuk u krijua kurrë në kapacitetin e tij të plotë.

Politikanët që udhëhoqën vendin pas vrasjes së kryeministrit Zoran Gjingjiq nga qershori 2003 deri në qershor 2013 nuk i aktivizuan mjetet në dispozicion për të provuar të organizonin Serbinë në një mënyrë demokratike dhe të civilizuar. A nuk u krye lustracioni nga konsiderata për partnerët e tyre të atëhershëm të koalicionit, të afërmit, miqtë dhe individët e pasur që mund të kishin rënë nën ndikimin e ligjit, thekson Nikoliq.

Mungesa e tij, përfundon ai, ka çuar në diskutimin e sotëm për diktaturën, rënien e sundimit të ligjit, mbylljen e medias dhe shkeljen e të drejtave të njeriut.

Gjatë kësaj periudhe, Republika Çeke kreu një nga proceset e lustracionit më të plota dhe të zbatuara me shpejtësi në rajon. Mijëra njerëz, ish-bashkëpunëtorë të policisë sekrete komuniste dhe zyrtarë të partisë, u ndaluan të ktheheshin në poste publike. Në Poloni, të gjithë gjyqtarët dhe prokurorët duhej të nënshkruanin një deklaratë se nuk kishin bashkëpunuar me shërbimet sekrete dhe autoritetet komuniste. Ata që gënjenin automatikisht humbën pozicionet e tyre. Në Rumani, dosjet e policisë sekrete famëkeqe, Securitate, u bënë publike, duke rezultuar në identifikimin e mijëra njerëzve si bashkëpunëtorë dhe pjesëmarrës në shkeljen e të drejtave të njeriut të bashkëqytetarëve të tyre, thotë Sinisha Nikoliq.

Në Gjermaninë Lindore, pas ribashkimit, shton ai, çdo qytetar mund të kërkonte dhe të merrte qasje në dosjen e tij të policisë Stasi. Dhjetëra mijëra njerëz u hetuan dhe shumë prej tyre humbën vendet e tyre të punës në qeveri pa asnjë shans për t’i rimarrë ato.

Po Serbia? Serbia po pret një mundësi të re, ka gjithnjë e më shumë materiale dhe kandidatë, por parakushti kryesor për këtë është mbërritja e njerëzve që duan ta kryejnë atë. Pavarësisht të afërmve, kumbarëve dhe biznesmenëve. Ligji ekziston, duhet të përshtatet pak dhe afati të zgjatet. Është e vështirë të thuhet nëse do ta zbatojmë ndonjëherë. Megjithatë, kjo nuk na pengon të përpiqemi, përfundon Sinisha Nikoliq.

“Edhe nëse ka vullnet politik, lustracioni është i vështirë për t’u zbatuar në praktikë.”

Sipas historianit Dragon Popoviq, lustracioni është një masë popullore midis kundërshtarëve të regjimeve autokratike.

Konsiderohet si një mënyrë efektive për të mbrojtur demokracinë nga ata që kanë vërtetuar se e abuzojnë sistemin me qëllim që ta shkatërrojnë atë nga brenda. Edhe pse nuk ka dyshim se mund të jetë shumë e dobishme, ka arsye praktike pse nuk përdoret shpesh në sistemet post-autoritare, thotë Popoviq për Danas.

Së pari, ai vëren se lustracioni nuk është i lehtë për t’u zbatuar.

Edhe kur ka vullnet politik, është e vështirë të zbatohet në praktikë. Për shembull, lustracioni duhet të përmbushë kërkesat e të drejtave të njeriut, duke përfshirë mbrojtjen gjyqësore për njerëzit që mund të jenë lustruar padrejtësisht. Kjo i vë një barrë të madhe sistemit dhe e bën atë edhe më të ngadaltë dhe më joefikas, gjë që në mënyrë paradoksale kontribuon në rënien e mëtejshme të sundimit të ligjit në vend të forcimit të tij, shpjegon i intervistuari për Danas.

Prandaj, ai beson se lustracioni kërkon një strukturë efektive në shërbimet publike dhe institucionet shtetërore.

Është gjithashtu e nevojshme të shqyrtohet me kujdes se ku qëndrojnë kufijtë e masave të lustracionit. Për shembull, a duhet të ndërhyjë lustracioni në disa të drejta themelore të njeriut, siç është e drejta për t’u zgjedhur? Këto janë dilema serioze dhe kërkojnë debat të gjerë publik. Kjo nuk do të thotë që çdo masë lustracioni ose “vetingu” duhet të braktiset. Me ndryshime të vogla ligjore, skualifikimi nga detyrat publike mund të shoqërojë procedurat gjyqësore shumë më shpesh. Kjo do të siguronte si drejtësi gjyqësore ashtu edhe mbrojtje kundër korrupsionit të ardhshëm të sistemit nga brenda, thotë Popoviq.

Prandaj, thekson ai, duhet të shqyrtojmë se si t’i largojmë nga sistemi njerëzit që kanë shkelur të drejtat e njeriut, ndërsa në të njëjtën kohë qytetarët duhet të përshtasin pritjet e tyre.

Askush nuk ka shkop magjik dhe jo të gjithë progresistët do të ndëshkohen sepse është fizikisht e pamundur, as drejtësia absolute nuk do të mbizotërojë pas rënies së qeverisë së Vuçiqit. Ky është një proces dhe të gjithë duhet të jemi të duruar dhe realistë në dëshirat dhe pritjet tona nëse duam të ndërtojmë një sistem serioz në të cilin nuk do të jetë i mundur asnjë Vuçiq i ri, thotë Dragan Popoviq.

Bojan Pajtiq: Duhet të udhëhiqemi nga një kombinim i modeleve polake dhe çeke

Këto ditë, lind pyetja nëse lustracioni është i mundur edhe nëse nuk do të ishte kryer 25 vjet më parë. Përgjigja është e thjeshtë – pa lustracion, Serbia nuk do të bëhet kurrë një shtet i mirëorganizuar, ligjor dhe demokratik, thotë Bojan Pajtiq, ish-president i qeverisë së Vojvodinës, në një intervistë me Danas.

Zoran Gjingjiq donte lustracion, kujton ai, pas rënies së regjimit të Millosheviqit, duke ndjekur shembullin e vendeve të ish-Traktit të Varshavës.

Fatkeqësisht, ai nuk kishte shumicën në DOS për një veprim të tillë. Nëse lustracioni do të kishte ndodhur, d.m.th., një ndalim i posteve publike për ata që kishin marrë pjesë në një qeveri që shtypte të drejtat dhe liritë e njeriut, ne nuk do të jetonim sot në një Serbi ku ministri i informacionit i Millosheviqit ka marrë pushtetin absolut. Unë besoj se të gjithë kundërshtarët e regjimit e kuptojnë këtë sot, por ky nuk ishte rasti në vitin 2000. Ne duhet të udhëhiqemi nga një kombinim i modeleve polake dhe çeke – lustracioni duhet të përfshijë jo vetëm strukturat politike, por edhe ato të sigurisë, medias, arsimit dhe struktura të tjera që i shërbejnë të keqes (siç ndodhi në Poloni), dhe duhet të jetë i shpejtë, efektiv dhe automatik (siç ndodhi në Republikën Çeke), përfundon Bojan Pajtiq./Danas/