Putini nuk dëshiron që lufta të përfundojë – ai dëshiron të na katapultojë në epokën sovjetike të viteve 1940

Katër vjet më parë shkrova një roman në të cilin ndjenja e “deficitit të së ardhmes” ishte aq e mprehtë sa çdo komb në Evropë donte të mbante referendumin e tij për të kaluarën. Deri atëherë, referendumet ishin rrotulluar gjithmonë rreth së ardhmes. Por më pas erdhi momenti kur horizonti u mbyll dhe filluam të shikonim vetëm të shkuarën. Një referendum për të kaluarën do të nënkuptonte zgjedhjen e një kthimi në dekadën apo vitin më të lumtur të shekullit të 20. Një deficit në të ardhmen gjithmonë çliron rezerva të mëdha nostalgjie për të kaluarën: për cilën dekadë do të votonin kombet? Gjermania zgjedh fundin e viteve 1980, një perpetuum mobile e vitit 1989, në të cilën Muri vazhdon të bjerë. Italia kthehet në vitet 1960. Është sikur harta e Evropës kalon nga rrafshi territorial në rrafshin kohor dhe kombet mbyllen – për një kohë shumë të shkurtër – në të kaluarën e tyre të lumtur.

Ne po e shohim atë model – atë tërheqje të fuqishme prapa – duke luajtur tani. Me pak fjalë, koha ka zëvendësuar hapësirën. Bota është e ndarë, pak a shumë e eksploruar dhe e njohur. Na ka mbetur një oqean i madh kohe, i cili në fakt është një oqean i së shkuarës.

Vetë koncepti i nostalgjisë ka ndryshuar. Nuk i referohet më një vendi apo atdheu (nostos), siç sugjeron etimologjia e fjalës, por një kohë tjetër. Ndoshta duhet të përdorim një term tjetër – kronstalgji, për shembull. Dhe në këtë kuptim, luftërat tona janë bërë luftëra për të kaluarën.

Kur doli romani, publiku në një lexim më pyeti: OK, por çfarë do të zgjidhte Rusia? Në atë kohë nuk isha i sigurt. Mendova se ishin vitet e Gorbaçovit, koha e perestrojkës. Përgjigja erdhi më 24 shkurt të vitit të kaluar. Në këtë referendum të padukshëm për të kaluarën, Rusia zgjodhi vitet e Luftës së Dytë Botërore; hera e fundit që gëzoi njohjen e një bote gati për të harruar Stalinin, Gulagët, Holodomorin dhe mizoritë e sistemit sovjetik.

Kuptohet se Putini zgjodhi të kthehej në fillim të viteve 1940. Fatkeqësia dhe izolimi aktual i Rusisë ka bërë që vendi të kujtojë kohët “të lumtura” dhe të fuqishme të Bashkimit Sovjetik.

Putini nuk dëshiron ta fitojë këtë luftë, por dëshiron ta bëjë atë kronike në mënyrë që të na detyrojë të gjithëve të jetojmë në këtë regjim. Qëllimi i tij është të bombardojë dhe shkatërrojë të tashmen (dhe të ardhmen) me gjithë infrastrukturën dhe jetën e përditshme – në mënyrë që të mos ketë ujë, nxehtësi, dritë. Shkatërrimi i jetës dhe ekzistencës së përditshme, për të shkatërruar fjalë për fjalë kombin ukrainas.

Një projekt agresiv për të ringjallur të kaluarën, veçanërisht një të kaluar të pazgjidhur, të harruar ose të rishkruar, është terreni i përsosur për të ushqyer populizmin dhe nacionalizmin. Ne e pamë këtë nën Trump, dhe tani po bëhet realitet në një formë edhe më të keqe nën Putinin.

Kujtesa dhe kultura janë pjesë e sistemit imunitar evropian. Ajo duhet të njohë dhe të qetësojë viruset e iluzionit kolektiv, humbjen e mendjes, çmendurinë nacionaliste dhe lindjen e diktatorëve të rinj. Por lufta në Ukrainë shpërtheu sepse ata që mbajnë kujtimin e gjallë të Luftës së Dytë Botërore nuk janë më me ne. Po qëndrojmë në humnerën e gjeneratave ku po na lënë pjesëmarrësit e fundit që mbajtën gjallë kujtimin, të burgosurit e fundit të kampit të përqendrimit, ushtarët e fundit. Shpresoj se nuk po shkojmë drejt ndonjë sëmundjeje të çuditshme kolektive të Alzheimerit.

Sepse, kur flaka e kujtesës shuhet, bishat e së shkuarës vijnë rreth nesh. Sa më pak kujtesë, aq më shumë e kaluar. Ne kujtojmë të mbajmë nën kontroll të kaluarën – në të kaluarën.

Nuk ka të bëjë më vetëm me kujtesën, por me atë që kujtojmë dhe si. Sepse edhe Putini betohet për kujtesën. Populizmi dhe nacionalizmi gjithashtu krijojnë versionin e tyre të kujtesës. Rusia nuk e ka bërë kurrë punën e vështirë të kujtimit të Luftës së Dytë Botërore që ka bërë Gjermania, për shembull, punën e dhimbshme që përshkon të gjitha shtresat e shoqërisë dhe gjen rrugën e saj në institucione, shkolla dhe libra historie. Mungesa e tyre mban gjallë statusin e Rusisë si viktimë e madhe: një alibi për viktimat e reja që ajo beson se e meriton.

Një nga gjërat më shqetësuese është mjegullimi i kufirit midis së vërtetës dhe mashtrimit. Ky falsitet jo vetëm që rishkruan të shkuarën, por përcakton edhe të ardhmen. Ai bazohet në një të kaluar të rishikuar për të justifikuar agresionin dhe zemërimin aktual.

Gjatë gjithë fëmijërisë dhe adoleshencës sime në Bullgari, më mësuan në shkollë se Rusia ishte vëllai ynë i madh, pa të cilin ne nuk mund të bënim (si të gjithë vëllezërit më të mëdhenj, ai mund të rrihte fëmijët e këqij të lagjes që na ngacmonin). Sigurisht, brezi im ëndërronte fshehurazi për kombet e tjera, për tokat e huaja të shumëdëshiruara në perëndim të nesh. Dhe kjo është pak drejtësi – BRSS, pavarësisht propagandës, nuk u bë kurrë një destinacion ëndrrash, por mbeti një vend që e shikonim me frikë. Dhe kjo ka pasoja për situatën e sotme.

Në Bullgarinë e sotme, propaganda pro-ruse funksionon pa probleme në nivele të ndryshme. Nga ndjenjat e mirënjohjes ndaj çlirimtarëve tanë dy herë (dhe, siç rezulton, skllevërve tanë dy herë), tek nderimi për kulturën ruse (sikur Putini dhe Çehovi të ishin vëllezër binjakë), deri te deklaratat e politikanëve të lartë që refuzojnë të anashkalojnë pa mëdyshje bëni sakrificën.

Një studim i Eurobarometrit nga maji i vitit të kaluar tregon se opinioni publik në Bullgari është më afër qëndrimit rus për luftën sesa ai i vendeve të tjera të BE-së. Për sa i përket arsimimit mediatik, Bullgaria renditet gjithashtu e fundit në BE. Facebook është ende media sociale më me ndikim në Bullgari: më shumë se 95% e trafikut tonë zhvillohet atje. Problemi është se propaganda nga interneti ka rrjedhur edhe në mediat zyrtare dhe me reputacion.

Shoqëria bullgare është e ndarë fort. Nuk mendoj se vendi ka përjetuar një shpërbërje dhe polarizim të tillë në dekadat e fundit, të shoqëruar nga rrjetet sociale dhe personazhet publike. Mund të tingëllojë e ashpër, por ndonjëherë më duket sikur jemi në prag të një lufte të heshtur civile.

Kjo pjesë e Evropës nuk ka qenë në kreshtën e historisë që nga viti 1989. Por ai kurrë nuk pushoi së paralajmëruari në literaturën dhe tregimet e tij për atë që tashmë ka ndodhur dhe mund të ndodhë përsëri. Kam përshtypjen se këto histori nuk janë dëgjuar sa duhet. Këtu mund të ndjejmë qartë se historia nuk ka përfunduar ende. Ne e dimë dhe mund ta themi tani në këtë mënyrë: për sa kohë që ka një plagë të vetme gjakderdhëse të historisë në kontinent, i gjithë kontinenti do të rrjedh gjak. Askush, sado kilometra më në perëndim, nuk mund të qetësohet. Qendra e Evropës nuk është diçka statike, e mbërthyer në Berlin apo Paris. Qendra e Evropës është pika e lëvizshme e dhimbjes. Aty ku dhemb dhe gjakoset. Sot është në Lindje, në Ukrainën krenare.

Në një nga esetë më të bukura për Evropën, A Kidnapped West, shkruar gjatë Luftës së Ftohtë (1983), Milan Kundera fillon me një mesazh teleksi të fundit, të dëshpëruar, dërguar nga drejtori i agjencisë hungareze të lajmeve në vitin 1956, ndërsa vetë ndërtesa ishte nën zjarr artilerie. Mesazhi i tij ishte: “Ne do të vdesim për Hungarinë dhe për Evropën”. Në këto minuta kritike ai donte të komunikonte diçka. Pushtimi i ushtrisë ruse në Hungari ishte një pushtim i Evropës; mos prit, reagon. A e ka marrë dhe deshifruar mesazhin Evropa (apo Perëndimi në atë kohë)?

Këtë herë e dimë se për kë bie zilja. Popujt e Evropës e kuptuan menjëherë. Eseja e Kunderës përfundon me përfundimin e hidhur se pas Luftës së Dytë Botërore, Perëndimi i ktheu shpinën Evropës Qendrore dhe thjesht e shikoi atë si një shtet satelit të perandorisë sovjetike, pa identitet të vetin. Kjo inerci, guxoj të them, vazhdoi edhe pas vitit 1989.

Lufta në Ukrainë me të vërtetë e ka kthyer Evropën Qendrore dhe Lindore në Evropë. Nga periferia ka një mbindjeshmëri ndaj asaj që do të vijë, një aftësi për të nuhatur alarmin në ajër. Evropa Lindore ka mësuar ta ndjejë rrezikun me lëkurën e saj. Pra, më lejoni ta them kështu: Mos i nënvlerësoni librat, esetë dhe poezitë nga ky cep i Evropës. Deshifroni simbolet në to. Fjalët nuk i ndalojnë tanket apo dronët. Por ata mund (apo nuk munden?) të ndalojnë, të vonojnë ose të paktën t’i bëjnë ata në tanke që bëjnë luftë kundër njerëzve të pafajshëm të hezitojnë, të paktën për pak. Fjalët mund të ndihmojnë ata që mashtrohen nga lajmet e rreme dhe propaganda.

Kjo luftë nuk do të përfundojë me plumbin e fundit. Filloi vite përpara goditjes së parë dhe ndoshta nuk do të përfundojë deri në vite pas goditjes së fundit. Por letërsia ka një detyrë: të paktën mund të na mësojë rezistencën dhe ndjeshmërinë; mund të na japë mjetet me të cilat të dallojmë gënjeshtrat e propagandës; ajo mund të ruajë histori personale nga epiqendra e dhimbjes, të krijojë kujtime që nuk do të lëndohen dhe të sigurojë ngushëllim kur është e mundur. Asnjë propagandë nuk duhet të jetë më e fortë se kujtimi i një djali të vogël që ikën nga lufta me një numër telefoni të skalitur në krah.

Georgi Gospodinov është një romancier bullgar dhe autor i Time Shelter, në listën e gjatë për Çmimin Ndërkombëtar Booker 2023. Ky artikull bazohet në një fjalim që ai mbajti në debatet e Evropës 2023, botuar në bashkëpunim me Voxeurop. Është përkthyer nga bullgarishtja nga Angela Rodel./The Guardian/