Progon hrišćana od strane ruskih vlasti na okupiranim teritorijama Ukrajine i uspostavljanje monopola Ruske pravoslavne crkve

Analiza Havrilova Vladislava za The Geopost

Od potpune invazije Rusije na Ukrajinu u februaru 2022. godine pa do danas, na privremeno okupiranim teritorijama Zaporoške, Hersonske i Donjecke oblasti, kao i na okupiranom Krimu, ruske okupacione vlasti su pokrenule sistematski progon hrišćanskih zajednica koje se nisu potčinile Ruskoj pravoslavnoj crkvi (RPC). Politika okupatora uključivala je administrativne zabrane delovanja mnogih denominacija, prisilno zatvaranje crkava i oduzimanje crkvene imovine. Već u decembru 2022. godine, Ukrajinska grkokatolička crkva je zabranjena na okupiranoj teritoriji Zaporoške oblasti, a protestantske i druge hrišćanske zajednice su bile izložene represiji.

Treba napomenuti da je pitanje religije od velikog značaja za ukrajinsko društvo. U kontekstu rata, uloga crkve u ukrajinskom društvu je značajno porasla, što je postalo osnova za primetnu podršku PCU među građanima. Prema podacima Centra Razumkov, 2022. godine, udeo vernika se povećao na 74% zbog rata, ali je do 2024. godine smanjen na 68%. Istovremeno, 22% ispitanika je navelo da su nakon početka invazije punih razmera postali religiozniji. Najviši nivo religioznosti zabeležen je u zapadnom regionu (85%), dok je u istočnom regionu bio samo 55%.

Dakle, koje metode ruske okupacione vlasti koriste na okupiranim teritorijama? Ruske vlasti, u saradnji sa lokalnim zvaničnicima koji su sarađivali sa Ruskom Federacijom, koriste metode zastrašivanja, pritvaranja, hapšenja, ispitivanja i mučenja verskih službenika i vernika, pokušavajući da ih prisile da se pokore ideologiji „ruskog sveta“, koja se aktivno promoviše kroz Rusku pravoslavnu crkvu. Ruski ideolozi i visoki crkveni jerarsi Ruske pravoslavne crkve aktivno promovišu ovu ideologiju, promovišući ove ideje kroz „rusku doktrinu“ i koncept „ruskog sveta“. Ova ideologija ima za cilj da u suštini apsorbuje sve zemlje postsovjetskog prostora, sa posebnim fokusom na teritorije savremene Ukrajine i Belorusije, a dalje na baltičke države i Kazahstan, pod monopolskim vođstvom Ruske Federacije, argumentujući to zajedničkim karakterom ruskog jezika i navodno jedinstvenim kulturnim prostorom.

Na primer, sadašnji patrijarh moskovski i sve Rusije, Kiril, dok je još bio mitropolit smolenski i kalinjingradski, izneo je koncept „ruskog sveta“ u televizijskoj emisiji „Reč pastira“ na sledeći način: „Ako uzmemo u obzir civilizaciju, onda je Rusija deo civilizacije koja je šira od Ruske Federacije. Ovu civilizaciju nazivamo ‘ruskim svetom’. ‘Ruski svet’ nije ograničen na Rusku Federaciju, niti je to samo svet Ruskog carstva. ‘Ruski svet’ ima svoje poreklo u krstionici Kijeva. To je jedinstvena civilizacija kojoj pripadaju ljudi koji se danas identifikuju kao Rusi, Ukrajinci i Belorusi. Ovaj prostor može čak uključivati i ljude koji nisu deo slovenskog sveta, ali koji su usvojili kulturne i duhovne komponente ovog sveta kao svoje.“

Većina verskih organizacija koje se opiru uspostavljanju monopola Ruske pravoslavne crkve i ove ideologije suočavaju se sa teškom diskriminacijom i progonom. Progon nije samo verske već i političke prirode, jer je usmeren na uništavanje ukrajinskog identiteta, pomeranje nezavisnih crkvenih struktura i stvaranje monopola RPC u verskom prostoru okupiranih regiona. Ovo ukazuje na korišćenje religije kao sredstva represije i kontrole za postizanje strateških ciljeva okupatora i dalju asimilaciju stanovništva.

Ruske okupacione vlasti su ovo opravdavale nategnutim razlozima kao što su „špijunaža“, „skladištenje oružja od strane verskih organizacija“ i „ekstremizam“, koji, naravno, ne odgovaraju stvarnosti i podsećaju na paralele sa komunističkim periodom borbe protiv religije. Na primer, ove paralele se veoma jasno vide u slučaju zabrane Ukrajinske grkokatoličke crkve na privremeno okupiranim teritorijama Ukrajine. Nekoliko dokumenata – sovjetskih i savremenih – ruske okupacione administracije to demonstrira.

Izvod iz operativnog plana NKVD-a u vezi sa Grkokatoličkom crkvom u zapadnim regionima Ukrajinske SSR. 24. decembar 1940. Izvor fotografije: Likvidacija UGKC (1939-1946). Dokumenti sovjetskih agencija državne bezbednosti. Kijev, PP Serhijičuk M.I., 2006. Tom 1. str. 100.

Tako se u sovjetskom dokumentu o Ukrajinskoj grkokatoličkoj crkvi mogu naći „argumenti sovjetskih specijalnih službi“ u kojima se ova crkva optužuje za takozvanu „antisovjetsku delatnost“, okupljanje svojih vernika i sveštenstva na antisovjetske događaje. Kao rezultat toga, sovjetske vlasti su zabranile delatnost UGKC i pokušale da potpuno eliminišu ovu crkvu tako što su je nasilno pripojile Ruskoj pravoslavnoj crkvi 1946. godine.

Slične prakse ponavljaju i ruske vlasti, posebno u okupiranom gradu Melitopolju u Zaporoškoj oblasti. Postoje dokumentovani slučajevi gde kolaboracionisti u okupiranom Melitopolju, pod nadzorom ruskih vlasti, optužuju sveštenstvo Ukrajinske grkokatoličke crkve za „antiruske aktivnosti“, „učešće u masovnim skupovima protiv ruskih vlasti“ i „distribuciju oružja“, što su, naravno, izmišljene optužbe usmerene isključivo na zabranu delovanja ove crkve i ostavljanje samo Ruske pravoslavne crkve na ovim teritorijama.

„Naredba“ takozvanog šefa okupacione vojno-civilne administracije Zaporoške oblasti, kolaboracionista Jevgena Balickog, o zabrani delovanja Ukrajinske grkokatoličke crkve na okupiranoj teritoriji Zaporoške oblasti. Izvor fotografije: Zvanična veb stranica Ukrajinske grkokatoličke crkve.

Postoje i izveštaji o smrti i mučenju sveštenstva i pastora, za šta su odgovorne ruske okupacione vlasti na okupiranim teritorijama Ukrajine. Tako, Komentar Ministarstva spoljnih poslova Ukrajine o situaciji sa verskim slobodama na privremeno okupiranim teritorijama Ukrajine od 10. januara 2025. godine ukazuje da su ruske okupacione vlasti ubile 67 sveštenika raznih ukrajinskih crkava i verskih organizacija. Prema podacima Instituta za verske slobode, 18 njih je pripadalo Ukrajinskoj pravoslavnoj crkvi, 8 Pravoslavnoj crkvi Ukrajine, 12 baptistima, 8 pentekostalcima i 2 adventistima.

Istovremeno, verski objekti se stalno uništavaju. Konkretno, tim projekta „Religija u plamenu“ zabeležio je da je od 2. februara 2025. godine najmanje 643 verska objekta oštećeno i uništeno kao rezultat ruske oružane agresije protiv Ukrajine. To uključuje crkve, džamije, sinagoge, kapele, molitvene domove, Dvorane Kraljevstva, groblja, spomen-obeležja i verske obrazovne ustanove. Ove kriminalne radnje još jednom potvrđuju namernu nameru da se u verskom prostoru okupiranih teritorija ostavi samo Ruska pravoslavna crkva.

Svjatogorska lavra u Donjeckoj oblasti, 1. mart 2023.

ANATOLIJ STEPANOV/AFP preko Getty Images. Izvor fotografije: Suspilne.Kultura.

Progon hrišćanskih zajednica koje žele da obavljaju nezavisnu službu dešava se i na sistemskom nivou i u pojedinačnim slučajevima. Vredi navesti primer iz stvarnog života sveštenika i pastora koji su se nalazili na privremeno okupiranim teritorijama Ukrajine. Na primer, poznat je slučaj pritvaranja dvojice sveštenika Ukrajinske grkokatoličke crkve, Ivana Levickog i Bogdana Helete, u okupiranom gradu Berdjansku. 16. novembra 2022. godine, otac Ivan Levicki je pritvoren dok se molio za mir u centru grada, a iste večeri, otac Bogdan Heleta je zarobljen u blizini parohije Rođenja Presvete Bogorodice. Oba verska vođe su odvedena u pritvorski centar u Berdjansku, gde su bili primorani da dobiju dozvolu od ruskih vlasti za obavljanje verskih službi. Njihovo zatvaranje je nastavljeno pod uslovima koji su ostali nepoznati i opasni, posebno imajući u vidu bolest oca Bogdana, koji pati od dijabetesa i zahtevao je medicinsku pomoć.

Nakon puštanja iz zatočeništva i početne rehabilitacije, otac Bogdan Geleta dao je intervju u kojem je govorio o svom vremenu provedenom u zatočeništvu: „U početku sam bio držan u ćeliji broj 3. Bilo nas je 7-8 u ćeliji predviđenoj za dve osobe. Spavali smo na podu jer nije bilo mesta. U osnovi je bio podrum, vlažan, sa vodom koja je kapala sa zidova…“ Otac Bogdan je bio svedok užasnih stvari. Konkretno, video je mladića u ćeliji koga su tukli strujnim šokovima i terali da nauči rusku himnu, govoreći mu da ako je ne nauči, ponovo će biti pretučen. Ovaj dečak je celu noć stajao sa ovim papirom i proučavao ga, gledajući u jednu tačku. Ovo je veoma uobičajena sadistička praksa i ideološka prisila od strane Rusa, koju primenjuju na civilne pritvorenike i ratne zarobljenike.

Istovremeno, otac Ivan je kasnije pretrpeo fizičko nasilje u koloniji Gorlovka, što je dva puta dovelo do gubitka svesti. Ove činjenice svedoče o okrutnom postupanju sa sveštenicima i grubim kršenjima njihovih prava tokom zatočeništva.

Otac Ivan Levicki i otac Bogdan Geleta

pre i posle puštanja iz zatočeništva.

Izvor fotografije: Fejsbuk stranica Sambirsko-Drogobičke eparhije Ukrajinske grkokatoličke crkve.

Sve ove činjenice dovode do zaključka da ruske okupacione vlasti na privremeno okupiranim teritorijama Ukrajine sistematski krše pravo na slobodu veroispovesti sprovodeći nasilnu represiju nad verskim zajednicama. Ova politika uključuje nametanje kanonske potčinjenosti Ruskoj pravoslavnoj crkvi, progon sveštenika i pastora, otmicu, deportaciju i uništavanje crkava i verskih objekata koji ne pripadaju RPC. Posebna okrutnost se pokazuje prema verskim zajednicama koje odbijaju da prihvate ideologiju „ruskog sveta“, uključujući Pravoslavnu crkvu Ukrajine, Ukrajinsku grkokatoličku crkvu, protestantske zajednice i druge zajednice. Kao rezultat ovih postupaka, sloboda veroispovesti je efikasno eliminisana, a verski identitet ukrajinskog naroda na okupiranim teritorijama je uništen upotrebom nasilja, zastrašivanja, cenzure i ideološke prisile. Ovakvo ponašanje okupacionih vlasti je sistematski ideološki i fizički čin uništavanja verskih sloboda i kulturnog nasleđa Ukrajine, koji nema nikakve veze sa njihovim zvaničnim izjavama o zaštiti hrišćanstva, već služi kao instrument totalitarne kontrole i pritiska na društvo.

Havrilov Vladislav,

Saradnik saradnje za globalna pitanja dece na Univerzitetu Džordžtaun, analitičar u Medijskoj inicijativi za ljudska prava.