Kujtesa si rezistencë: Rrëfimi i dëshmitarit për Srebrenicën

Nga Sylë Ukshini

“Srebrenica është, biro, të shkosh në Potoçari: të heshtësh, të shikosh bardhësinë e nishaneve dhe ta lësh heshtjen që ta shpjegojë leksionin nga historia, për të cilin të gjithë zhurmshëm po flasin”, shkruan Mevludin Hrnjiq në librin e tij “Dëshmitar i gjenocidt të Srebrenicës – Kronologji e kujtesës”, Prishtinë, Botoi “Dituria islame”, 2025. Ky libër nuk është vetëm një rrëfim i vuajtjes individuale, por një pasqyrë e dhunës sistematike ndaj një populli të tërë – dhunë që ngjason në mënyrë dramatike me atë që kanë përjetuar shqiptarët e Kosovës gjatë viteve 1998 –1999. Rasti i Srebrenicës është i vetmi krim masiv në Evropën e pasluftës së Dytë Botërore, i cili është cilësuar edhe juridikisht si gjenocid. Mirëpo, Serbia ia doli që në GJND të mos shpallej përgjegjëse për kryerjen e gjenocidit

Srebrenica dhe fundi i pacifizmit evropian

Përfundimi i Luftës së Ftohtë solli shpresën për paqe dhe demokraci në Evropën Lindore, por në Juglindje, në ish-Jugosllavi, nisi një valë e re luftërash të përgjakshme. Kulmi i këtyre konflikteve ndodhi në korrik 1995 me masakrën e Srebrenicës, ku forcat serbe të Bosnjës të udhëhequra nga Ratko Mlladiq vranë mbi 8 mijë burra dhe djem boshnjakë në një zonë të shpallur “të sigurt” nga OKB-ja.

Ky krim, më i madhi në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore, tronditi opinionin publik botëror dhe përfaqësoi një dështim katastrofik të bashkësisë ndërkombëtare dhe të politikës pacifiste të OKB-së. Masakra në këtë qytet të vogël, deri atëherë thuajse e panjohur për shumicën e botës, ndryshoi gjithçka në verën e vitit 1995. Siç shkruan diplomati amerikan James Pardew në librin “Paqebërësit: Lidershipi amerikan dhe fundi i gjenocidit në Ballkan”, dëshmitë tronditëse për ekzekutimet, fushat e vrasjeve dhe varrezat masive shkaktuan një indinjatë të thellë në opinionin ndërkombëtar, duke e nxjerrë në pah dështimin e rëndë të OKB-së për të ndalur këtë mizori ndaj civilëve boshnjakë. Ndërsa, ish-ministri i Jashtëm gjerman, Joschka Fischer, rrëfen se kjo ngjarje ndryshoi bindjet e tij pacifiste, duke theksuar nevojën për ndërhyrje ndërkombëtare për të parandaluar krimet kundër njerëzimit.

“Lajmi për këtë masakër më tronditi thellë”, shkruan në ditarin e tij ish-ministri i Jashtëm gjerman Joschka Fischer, duke shtuar: “Nuk mund t’i shmangesha më faktit se në Bosnjë – dhe, me këtë, në Evropën e vitit 1995 – po cenohej vetë thelbi i parimeve më elementare të një shoqërie njerëzore”.

Masakra e Srebrenicës nuk ishte një akt i izoluar, por pjesë e një strategjie të menduar mirë nga udhëheqja serbe për të krijuar një “Serbi të Madhe”, e frymëzuar nga ideologjia e shprehur në Memorandumin famëkeq të Akademisë Serbe të Shkencave më 1986. Ky dokument, i përpiluar nga figura të larta akademike dhe politike, legjitimonte nacionalizmin serb dhe mohonte shtetësinë e Bosnjës dhe Kosovës.

Krimi në Srebrenicë u paraqit nga propaganda serbe si hakmarrje për të kaluarën osmane, duke e përdorur narrativën viktimë-kryesore për të justifikuar spastrimin etnik. Kjo ideologji e shfaqur qysh në fund të viteve ’80 dhe përkrahur nga partia e Millosheviqit, çoi në luftë në Kroaci, Bosnjë dhe më pas në Kosovë.

Dëshmitë, dokumentet dhe përgjimet e Tribunalit të Hagës zbulojnë një plan të qëllimshëm për ndarjen e Bosnjës dhe zhdukjen e boshnjakëve nga territoret e pretenduara nga serbët. Srebrenica, nga një qytet i panjohur, u bë simboli i dështimit ndërkombëtar dhe i një gjenocidi të dokumentuar, që na detyron edhe sot të reflektojmë mbi rrezikun e nacionalizmit ekstrem dhe përgjegjësinë për të mbrojtur të drejtat themelore të njeriut.

Etja, uria dhe rraskapitja në marshimin drejt shpresës nëpër “rrugën e vdekjes”

“Masat e njerëzve janë në rrugë dhe rrugica. Qarkullojnë informacione se komandanti Rupert Smith ka mbërritur në komandën e UNPROFOR-it, se sulmet dhe përparimet e çetnikëve do të ndalen, se Srebrenica do të mbijetojë. Dikur, rreth mesditës, të gjitha shpresat u shuan, sepse çetnikët nga të gjitha pozicionet përreth qytetit filluan granatimet, të shtënat dhe përparimin e mëtejshëm, derisa më në fund pushtuan enklavën e Srebrenicës”, shkruan imami Mevludin Hrnjiq në librin e tij rrëfimtar “Dëshmitar i gjenocidt të Srebrenicës – Kronologji e kujtesës”, për ditët e tmerrit të 11 korrikut 1995, kur forcat serbe do të kryenin gjenocidin e parë në Evropë pas vitit 1945.

Ishte dita kur dhjetëra mijëra njerëz në Srebrenicë prisnin me ankth ndërhyrjen e NATO-s për të ndalur avancimin e forcave serbe drejt kësaj qyteze në lindje të Bosnjës. Për këtë arsye, trupat e OKB-së të stacionuara aty ruanin një farë optimizmi. Por avionët e NATO-s nuk u shfaqën kurrë në qiell. Kjo ishte dita, siç thotë Hrnjiq, kur nisi dënimi me vdekje i Srebrenicës.

Librat e tillë si ky i imam Mevludin Hrnjiq, që burojnë nga përvoja personale e mbijetesës në kohë lufte, nuk janë vetëm dëshmi historike; ata janë edhe akt akuze kundër krimeve të heshtura e të mohuara, dhe një përpjekje për të ruajtur kujtesën kolektive nga harresa. Në këtë kategori hyn edhe kronika e imam Mevludin Hrnjiqit, një dëshmi rrëqethëse e përmasave të gjenocidit serb në Srebrenicë, por edhe një reflektim i thellë mbi besimin, qëndresën dhe humanitetin në kohë të errëta.

Ky libër nuk është vetëm një rrëfim i vuajtjes individuale, por një pasqyrë e dhunës sistematike ndaj një populli të tërë – dhunë që ngjason në mënyrë dramatike me atë që kanë përjetuar shqiptarët e Kosovës gjatë viteve 1998 –1999. Përmes përshkrimeve të tij autentike, Hrnjiqi na fton të ballafaqohemi me një kapitull të dhimbshëm të historisë së fashizmit ballkanik, i cili, për fat të keq, vazhdon të mbetet si doktrinë e padënuar, madje vazhdon te interpretohet si heroizëm nga projektuesit e këtij krimi të paparë që nga Holokausti.

Rasti i Srebrenicës është i vetmi krim masiv në Evropën e pasluftës së Dytë Botërore, i cili është cilësuar edhe juridikisht si gjenocid. Mirëpo, Serbia ia doli që në GJND të mos shpallej përgjegjëse për kryerjen e gjenocidit. Kësaj ia doli falë një marrëveshjeje që e bëri ish-prokurorja e Tribunalit të Hagës, Carla Del Ponte me Beogradin në maj 2003, kur ajo pa miratimin e Tribunalit të Hagës e pranoi kërkesën e Beogradit për të mbrojtur pjesë të dokumenteve të Këshillit Suprem të Mbrojtjes. Kjo bëri që Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND) në vendimin e saj të vitit 2007, ndonëse pranoi se në Bosnjë ishte kryer gjenocid, ta përjashtonte Serbinë nga përgjegjësia.

Paralele të qarta me realitetin e Kosovës gjatë viteve 1998–1999

Imami boshnjak Mevludin Hrnjiq ka shkruar një kronikë rrëqethëse për periudhën e luftës në Bosnjë e Hercegovinë – një rrëfim autobiografik që dokumenton mbijetesën e tij gjatë gjenocidit serb në Srebrenicë, një nga ngjarjet më të rënda që ka përjetuar Evropa Juglindore pas Holokaustit. E ndërtuar mbi përvojën personale, dëshmia e Hrnjiqit ndjek jetën e tij që nga formimi si imam e deri te përkushtimi i pandërprerë ndaj fesë, humanizmit dhe dinjitetit njerëzor, edhe në kushtet më çnjerëzore.

Narrativa e tij nuk është vetëm rrëfim personal, por edhe dëshmi historike që ndriçon natyrën sistematike të dhunës dhe synimin për shfarosje etnike. Shumë nga ngjarjet, toponimet dhe përjetimet që Hrnjiqi përshkruan krijojnë paralele të qarta me realitetin e Kosovës gjatë viteve 1998–1999. Në të dyja rastet, boshnjakët dhe shqiptarët u përballën me të njëjtin agresor shtetëror dhe me një strategji të ngjashme: zhbërjen e pranisë së tyre etnike dhe kulturore nga territoret që regjimi serb synonte t’i aneksonte apo serbizonte.

Ky libër përfshin një mori të madhe ngjarjesh që përshkojnë rrugëtimin e imam Mevludinit, i cili, me autenticitet të thellë, na ofron një tablo të egërsisë së formacioneve shtetërore dhe paramilitare serbe, që kishin për qëllim zhdukjen sistematike të çdo gjëje që ishte boshnjake dhe myslimane në territorin e Bosnjës dhe Hercegovinës.

Veçanërisht prekëse është përshkrimi i periudhës 80-ditore të mbijetesës, gjatë së cilës Hrnjiqi kalon nëpër “rrugën e vdekjes” për të arritur në territorin e lirë të kontrolluar nga forcat boshnjake. Ai përjeton të njëjtin fat si mijëra burra dhe djem që u nisën nga Srebrenica përmes maleve dhe pyjeve të Kamenicës e Pobugjës – në një marshim që për shumëkënd përfundoi në varreza masive. Në këtë udhëtim dramatik, dy Kur’anë që mbante me vete u bënë dëshmitarët e heshtur të gjenocidit, por edhe të shpëtimit të tij.

Duke lexuar librin e imam Mevludin Hrnjiqit, mendja më shkoi te Elie Wiesel – hebreu që mbijetoi Holokaustin dhe autori i veprës tronditëse ”Nata” – si dhe te Eliott Behar, ish-prokurori kanadez në Tribunalin e Hagës dhe autor i librit “Tell It to the World”. Të tre, secili në mënyrën e vet, e kanë shndërruar përvojën e dhimbjes dhe përballjes me gjenocidin në një akt kujtese dhe ndërgjegjësimi universal.

Elie Wiesel, shkrimtar dhe laureat i Çmimit Nobel për Paqe, përfaqëson një nga zërat më të fuqishëm të shekullit XX në dëshmimin e tmerreve të Holokaustit. Në një intervistë për “New York Times” më 1997, ai shprehet:
“Unë i nxis çdo të mbijetuar që takoj. Fillimisht, kjo ishte shumë e vështirë për shumë prej tyre, por tani po shkruajnë. Nuk mund ta imagjinoni sa shumë janë”.

Kjo thirrje për të mos e lënë heshtjen të mbizotërojë i jep kuptim edhe dëshmisë së Hrnjiqit – një dëshmi e guximshme që thyen murin e mohimit.

Ngjashmëritë mes Elie Wiesel dhe imam Mevludin Hrnjiqit janë të dukshme dhe domethënëse: të dy kanë shkruar dëshmi personale për krime kundër njerëzimit, duke përshkruar humbjen tragjike të familjarëve, tronditjen e besimit dhe përpjekjen për mbijetesë përballë një dhune sistematike. Librat e tyre nuk janë thjesht rrëfime individuale por përfaqësojnë akte të fuqishme të kujtesës kolektive dhe të ndërgjegjësimit moral, që synojnë edukimin e brezave të ardhshëm për të mos lejuar kurrë më përsëritjen e mizorive të tilla.

Për më tepër, rrëfimi i imam Mevludin Hrnjiqit është më i drejtpërdrejtë, dokumentues dhe konkret, pas stilizime dhe ekzagjerime – një dëshmi personale e cila nuk ka për qëllim të meditojë mbi të keqen në mënyrë abstrakte, por ta ekspozojë atë përmes fakteve, përjetimeve dhe përshkrimeve të jetuara. Kjo e bën librin e tij një akt të domosdoshëm jo vetëm për kujtesë, por edhe për drejtësi.

Hrnjiq përshkruan me detaje rrëqethëse ekzekutimin brutal të pjesëtarëve të komunitetit të tij dhe të familjarëve më të afërt, duke shpalosur jo vetëm tragjedinë personale, por edhe dimensionin kolektiv të gjenocidit. Përmes dëshmisë së tij, ai dokumenton mënyrën se si të mbijetuarit përballuan pasojat fizike dhe shpirtërore të kësaj tragjedie, të projektuar dhe zbatuar me qëllim nga elita politike, fetare dhe ushtarake serbe. Rrëfimi i tij është i ndërtuar me një gjuhë të thjeshtë dhe të ndjerë, çka e bën librin më të afërt, më prekës dhe më të qasshëm për lexuesin.

Kujtesa si akt drejtësia e nderimi

Përtej rrëfimit personal, Hrnjiq thekson rëndësinë e ruajtjes së kujtesës kolektive dhe të domosdoshmërisë për drejtësi. Ai na ndihmon të kuptojmë përmasat e të keqes që mund të shkaktojë urrejtja, intoleranca dhe ideologjitë hegjemoniste, si ajo e ndërtuar rreth mitit të “Serbisë së Madhe”. Ky libër, pra, nuk është vetëm një dëshmi e mbijetesës, por edhe një akt moral kundër harresës dhe mohimit.

Në këtë kontekst, kujtohet edhe mendimi i Elie Wieselit, i cili e konsideronte harresën si një formë të dytë të vdekjes për viktimat. Për të, kujtesa ishte një akt drejtësie dhe nderimi: “Harresa është forma më e thellë e mohimit.” Nëse bota harron, nëse shoqëritë mbyllin sytë para së kaluarës, atëherë vuajtjet e miliona njerëzve do të kenë qenë të kota. Pikërisht për këtë arsye, dëshmia e Hrnjiqit është një kontribut i çmuar jo vetëm në dokumentimin e gjenocidit, por edhe në ndërtimin e një kulture të përgjegjësisë dhe reflektimit.