Kako Rusija koristi crkve da proširi svoj uticaj na Balkanu?

Da li su pravoslavne crkve na Balkanu deo „nevidljive imperije” Rusije? Jedan pokazatelj koji govori je pozicioniranje crkava u regionu između dva pola pravoslavnog sveta – Moskovske patrijaršije i Vaseljenske patrijaršije sa sedištem u Istanbulu. Ova podela postala je posebno jasna nakon početka ruske agresije na Ukrajinu u februaru 2022. godine, kada su se dve crkve borile za priznanje – prva je bila Ukrajinska pravoslavna crkva koju je podržavala država, dok je druga bila Ukrajinska pravoslavna crkva – Moskovska patrijaršija. Ovu poslednju je zabranio ukrajinski parlament u avgustu 2024. zbog delovanja u skladu sa planom Kremlja.

Umesto da priznaju Ukrajinsku pravoslavnu crkvu kao jedinu versku vlast koju priznaje država, Srpska, Bugarska, Makedonska i Albanska crkva su izabrale da podrže prorusku crkvu.

Poslednja crkva koja je priznala rusku versku postavku u Ukrajini bila je Makedonska pravoslavna crkva – Ohridska arhiepiskopija. Odluka je doneta samo mesec dana nakon što je parlament u Kijevu suspendovan. Ovim zakonom postoji rizik da crkva u Skoplju ne prizna svoju nezavisnost od Vaseljenske patrijaršije sa sedištem u Istanbulu, koja se pozicionira protiv uticaja Rusije kroz religiju. Vaseljenska patrijaršija je 2019. priznala Ukrajinsku pravoslavnu crkvu, zadavši udarac ruskoj crkvenoj diplomatiji. Sukob između dva centra istočnog pravoslavlja, Ruske crkve i Vaseljenske patrijaršije, čini Makedonsku crkvu taocem procesa koji ne zna kako će se završiti.

„Ovom akcijom ona se direktno svrstava sa Ruskom crkvom i stavlja na stranu Vaseljenske patrijaršije“, rekao je za The Geopost Nikolaj Krastev, novinar iz Sofije i stručnjak za geopolitičke odnose. „Iako čeka priznanje, Makedonska crkva je odlučila da izrazi svoju podršku proruskoj ukrajinskoj crkvi, što je potez koji postavlja mnoga pitanja o njenom mestu u pravoslavnom svetu. To će nesumnjivo štetiti planovima Makedonske crkve da dobije dugo očekivano priznanje od Vaseljenske patrijaršije da postane istinski ravnopravna crkva u porodici drugih pravoslavnih crkava.

Nepriznata od Srpske crkve, Makedonska crkva je u procesu priznanja od Vaseljenske patrijaršije u Istanbulu od 2017. Međutim, ova odluka ugrožava ovo priznanje i vraća je u crkvenu sferu uticaja Beograda i Moskve.

„Makedonska crkva je izgubila priliku da stane na stranu pravde u ovom ratu, koji ima mnogo aspekata i prethodi mu crkveni element. Uticaj „srpskog sveta“ u postjugoslovenskom regionu doveo je do smene vlasti u Crnoj Gori i Makedoniji, koja se (nevoljno) seli u Beograd, a odatle u Moskvu“, ocenjuje Krastev.

Prema njegovim rečima, crkveni uticaj Rusije i Srbije će se povećati jer Moskovska i Beogradska patrijaršija pretvara crkvu u Skoplju u piona na crkvenoj šahovskoj tabli.

Marjan Nikollovski, analitičar crkvenih pitanja u regionu iz Skoplja, kaže za The Geopost da ruska crkva razmišlja u teritorijalno-imperijalističkim terminima.

„U tom kontekstu, jedna od poslednjih izjava ruskog patrijarha bila je – svaka teritorija bivšeg Sovjetskog Saveza je pod jurisdikcijom Ruske crkve i ona ima vlast nad njom. Dakle, sutra Ruska crkva može da stvori autokefalnu, samostalnu i nezavisnu crkvu, ali u svojim saveznim granicama. „Ovo je model konfederacije crkava“, kaže Nikolovski.

Prema njegovim rečima, Rusija pokušava da primeni isti model crkvene federacije u regionu stavljajući teritoriju bivše Jugoslavije pod jurisdikciju Srpske pravoslavne crkve. „Srpska crkva je već lažno priznala Makedonsku crkvu. Iz tog razloga se pokušava sprečiti priznanje od strane Vaseljenske patrijaršije, tako da Makedonska crkva ostane unutrašnja stvar Srpske crkve. Stoga ostaje autokefalna crkva u nadležnosti Srpske crkve. „Prema ovom modelu konfederacije crkava, sutra bi mogla postojati i Crnogorska autokefalna pravoslavna crkva, pa čak i kosovska autokefalna pravoslavna crkva, naravno u okviru Srpske konfederacije crkava“, kaže Nikolovski.

Analitičar Krastev podseća da su Srpska crkva i Ruska crkva bile protiv nezavisnosti Makedonske crkve i godinama su bile na strani Beograda, a ne Skoplja. Prema njegovim rečima, ruski uticaj na makedonsko pravoslavlje raste i to utiče na njegovo ponašanje u pravoslavnom svetu.

„Pitam se kako bi se makedonska crkva ponašala da reši pitanje crnogorske crkve? Još se ne može reći kuda ide Makedonska crkva u ovoj složenoj igri crkvene diplomatije, ali prvi znaci pokazuju da zaokret ka Beogradu i Moskvi ide u pogrešnom pravcu“, naglašava Krastev.

Makedonska crkva ranije nije krila neke svoje simpatije prema Rusiji. U januaru prošle godine, Vladika Antonije, drugi čovek Ruske pravoslavne crkve, posetio je Severnu Makedoniju. Pored susreta, održao je zajedničku liturgiju sa makedonskim arhiepiskopom Stefanom. U januaru 2023. godine, delegacija predstavnika ruske crkve u pratnji ruskog ambasadora u Skoplju Sergeja Bezdnikina posetila je sedište Makedonske crkve u Skoplju.

Uticaj Rusije preko pravoslavne crkve na Balkanu je veliki i bez velikih troškova. Pored vršenja uticaja, predstavnici crkve su često bili uhvaćeni u špijunskim aktivnostima. Severna Makedonija je u septembru 2023. proterala predstavnika ruske crkve Vasiana Zmeeva zbog špijunskih aktivnosti u zemlji. Isto je učinila i Bugarska, gde je ruski sveštenik Zmeev delovao kao crkveni predstavnik Moskovske patrijaršije u Sofiji.

Piše: Xhelal Neziri, saradnik The Geopost iz Severne Makedonije