NE BAŠ MEKA MOĆ VERE: RELIGIJA KAO INSTRUMENT STRANOG UTICAJA U CRNOJ GORI

Ljubomir Filipović

U ovom radnom dokumentu Ljubomir Filipović istražuje ulogu Srpske pravoslavne crkve (SPC) u crnogorskom društvu, sa fokusom na poslednje dve godine u kojima je SPC direktno uključena u političke promene u zemlji. Ovaj izveštaj sugeriše da je SPC služila kao oruđe stranog uticaja za srpske i ruske interese u Crnoj Gori, posebno tokom nedavnih turbulentnih političkih procesa u zemlji. SPC zauzima poziciju autoriteta u crnogorskom društvu, što je omogućeno snažnim uticajem Srpske crkve na procese donošenja odluka u zemlji.

Ovaj radni dokument je napisan kao deo projekta Geopolitika meke religiozne moći, istraživačke inicijative Berkli Centra za religiju, mir i svetske poslove Univerziteta Džordžtaun. Ovaj članak je rezultat partnerstva između projekta i Instituta za mir Sjedinjenih Država koje se fokusira na razumevanje kako geopolitika religije utiče na mir i dinamiku sukoba u određenim regionima i zemljama. Odgovarajući autori su isključivo odgovorni za date izjave i izražene stavove.

REZIME

Ovaj izvještaj ispituje ulogu Srpske pravoslavne crkve (SPC) u Crnoj Gori društva, sa fokusom na poslednje dve godine u kojima je SPC direktno na uključen u političke promene u zemlji. Ovaj izveštaj sugeriše da SPC kao instrument stranog Instrument uticaja na srpske i ruske interese u Crnoj Gori, posebno tokom nedavnih turbulentnih političkih procesa u zemlji. SPC ima poziciju autoriteta u crnogorskog društva, što je omogućeno snažnim uticajem Srpske crkve na procese donošenja odluka u zemlji.

Stavovi izraženi u ovoj publikaciji su stavovi autora, a ne stavovi Berkley Centra, Univerziteta Džordžtaun, ili Institut za mir Sjedinjenih Država.

UVOD

Politička kriza unutar Evropske unije (EU), američki strateški fokus na pacifički obim i ruska agresivna diplomatija bili su deo okruženja koje je omogućilo stranim kampanjama da zlonamerno utiču na Balkan da napreduje tokom protekle decenije. Crna Gora je često bila u centru svetske politike tokom protekle decenije, jer je njena politička situacija bila jedna od najčešćih tema tokom geopolitičkih sporova između Rusije i Zapada.

Ovaj radni dokument sugeriše da je Srpska pravoslavna crkva (SPC) bila jedno od glavnih pokretača ruskog i srpskog uticaja u Crnoj Gori tokom protekle decenije. Crna Gora je zemlja sa raznolikom verskom demografijom. Većina stanovništva Crne Gore se pridržava pravoslavne vere. SPC je dominantna verska institucija u Crnoj Gori  i među institucijama od najvećeg poverenja u zemlji. Crnogorski parlament je 2019. godine usvojio kontroverzni zakon o verskim slobodama koji je izazvao niz protesta koje je organizovao SPC. Kampanja protesta SPC preklapala se sa parlamentarnim izborima 2020. Ovi protesti su imali snažan uticaj na društveno tkivo u Crnoj Gori i direktan uticaj na politiku zemlje.

ISTORIJAT: PRAVOSLAVNA CRKVA U CRNOJ GORI

Pravoslavno hrišćanstvo je nesumnjivo postalo dominantno u Crnoj Gori tokom ekspanzije srednjovjekovne srpske države predvođene dinastijom Nemanjića. Sve do prelaska Nemanjića na pravoslavlje 1217. godine, ovaj deo slovenskog juga, a posebno dukljanska vladarska elita, bio je pretežno rimokatolički. Nakon osmanskih osvajanja na Balkanu, Crnogorci su ostali poslednji narod na poluostrvu sa autonomnom crkvenom i državnom vlašću, izraženom u ulozi crnogorskih mitropolita (visoko zvanje u pravoslavnim crkvama).

Uprkos postojećim vezama sa drugim pravoslavnim crkvama, posebno sa Ruskom pravoslavnom crkvom (RPC), crnogorski mitropoliti su sledili samostalan put pošto su imali visok stepen autonomije u svojoj vladavini u Crnoj Gori. Nakon kratke unije sa katoličkom crkvom u 17. veku, Rusko carstvo je počelo da povećava svoj uticaj na crnogorske mitropolite, obezbeđujući im sredstva i finansije. Uz rusku podršku i povremene saveze sa mletačkim vlastima, crnogorski mitropoliti su postali de fakto vladari crnogorskih zemalja.

Posle kasnog sedamnaestog veka, uloga mitropolita bila je rezervisana gotovo isključivo za članove porodice Petrović-Njegoš. Kontinuitet njihove vladavine bio je obezbeđen praksom sličnom istorijskom cardinalis nepos (kardinal-nećak) Katoličke crkve. U ovom procesu, budući mitropolit biran je između nećaka sadašnjeg mitropolita. Ova praksa je napuštena nakon dolaska na vlast kneza Danila Petrovića Njegoša 1852. godine. Njegovim imenovanjem, duhovna i vremenska vlast u Crnoj Gori su razdvojene prvi put od petnaestog veka.

Knez Danilo je pokrenuo kampanju za međunarodno priznanje nezavisnosti Crne Gore od Osmanskog carstva. Oružana borba za nezavisnost nastavljena je za vreme vladavine knjaza Nikole Petrovića-Njegoša, koja je kulminirala Crnogorsko-osmanskim ratom 1876–1878, nakon čega je nezavisnost Crne Gore priznata na Berlinskom kongresu 13. jula 1878. godine. Crnogorski knez (a od 1910. kralj) Nikola modernizovao je državnu upravu i ojačao centralnu vlast tokom svoje vladavine od 1860. do 1918. Knjaz Nikola je 1905. godine usvojio Ustav Knjaževine Crne Gore, čime je Crna Gora postala ustavna monarhija. Ustav je uključivao autonomne karakteristike slične onima u tadašnjoj Ruskoj imperiji, a takođe je inspirisan Ustavom Srbije iz 1869. godine. Pravoslavno hrišćanstvo je ustavom priznato kao državna religija, a za zvaničnu državnu crkvu proglašena je Crnogorska pravoslavna crkva (CPC), čija je autokefalnost naglašena u ovom dokumentu.

Nakon izbijanja Prvog svetskog rata, Crna Gora je stala na stranu Srbije i njenih saveznika. I pored toga što je bila na pobjedničkoj strani, Crna Gora je izgubila nezavisnost nakon završetka rata. Godine 1918. sazvana je Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori (Podgorička skupština) sa jedinim ciljem da se odluči o detronizaciji dinastije Petrović-Njegoš i ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom i naknadnom inkorporaciji u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca (poznatu kao Kraljevina Jugoslavija nakon 1929. godine).

U januaru 1919. godine, nekoliko meseci posle Podgoričke skupštine, došlo je do oružanog ustanka protiv bezuslovne zajednice sa Srbijom. Godine 1921. ukinuta je autokefalnost CPC i formirana je SPC ujedinjenjem dotadašnjih samostalnih pravoslavnih crkava u Beogradu, Cetinju i Sremskim Karlovcima.

CPC je mala verska zajednica koja tvrdi da ima kontinuitet sa ukinutom autokefalnom crkvom. CPC je osnovana 1993. godine pod rukovodstvom mitropolita Antonija Abramovića, koji je prethodno služio u Pravoslavnoj crkvi u Americi.

SPC ostaje dominantna verska organizacija koja služi najmnogoljudnijoj pravoslavnoj hrišćanskoj verskoj zajednici u Crnoj Gori, polažući pravo na vlasništvo nad skoro svim pravoslavnim crkvama i manastirima u zemlji.

Nakon obnove crnogorske nezavisnosti 2006. godine, vladajuća stranka je pokušala da utiče na to da prizna autokefalnost CPC. Neki krugovi unutar SPC u Crnoj Gori, na čelu sa mitropolitom Amfilohijem, prihvatio potrebu veće autonomije pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Usled toga je osnovan Episkopski savet Pravoslavne crkve u Crnoj Gori, a mitropolit Amfilohije je dobio titulu arhijereja. Ovi koraci ka većoj autonomiji preokrenuti su nakon političkih promena u zemlji i smrti mitropolita Amfilohija 2021. godine.

RUSKA VEZA

SPC ostaje dominantna verska organizacija koja služi najmnogoljudnijoj pravoslavnoj hrišćanskoj verskoj zajednici u Crnoj Gori, polažući pravo na vlasništvo nad skoro svim pravoslavnim crkvama i manastirima u zemlji.

Evropski parlament je 9. marta 2022. godine doneo rezoluciju o „stranom mešanju u sve demokratske procese u Evropskoj uniji, uključujući i dezinformacije“, u kojoj je istakao ulogu SPC u promovisanju „Rusije kao zaštitnice tradicionalnih porodičnih vrednosti“ i njen pokušaj „jačanja crkveno-državnih odnosa“ u Crnoj Gori, Srbiji i Bosni i Hercegovini.

Tokom pseudonaučne manifestacije 2015. godine koju je organizovao sada ugašeni Fond strateške kulture, proruska srpska organizacija, profesor Vladimir Božović je predstavio svoj članak „Analiza vektora meke moći u Crnoj Gori: pregled i perspektive“. Profesor Božović, crnogorski matematičar, osnovao je proruski informativni sajt IN4S i bio je predsednik Matice srpske u Crnoj Gori. U dokumentu, koji je strukturiran kao strateški dokument, Božović vidi prostor za saradnju Srbije i Rusije, kao što vidi „potpunu podudarnost“ između srpske i proruske „društvene svesti“ u Crnoj Gori.

„Potencijal srpske kulture je ogroman“, primećuje Božović, sugerišući da bi ruski uticaj mogao i trebalo da koristi srpski uticaj jer se, kako Božović sa žaljenjem primećuje, ruski kulturni i meki uticaj sveo na uticaj klasične ruske književnosti. Potencijal vidi u novim marketinškim i komunikacionim konceptima i kao dobar primer ove prakse navodi portal IN4S.

Profesor Božović žali što Rusija ne vidi potencijal SPC i predlaže da se narednih dana posebna pažnja posveti „konfiskaciji crkvene imovine od strane Đukanovićevog režima“.

Uzimajući u obzir politička dešavanja od 2015. godine, čini se da ovaj dokument služi kao savršen putokaz za usmeravanje institucija srpskog nacionalizma u Crnoj Gori da ostvare promenu režima 2020. godine.

Imajući u vidu politička dešavanja od 2015. godine, čini se da ovaj dokument služi kao savršen putokaz koji će institucije srpskog nacionalizma u Crnoj Gori voditi ka promeni režima 2020. godine.

Nakon promena 2020. godine, Božović je 2021. godine u veoma politizovanom izbornom procesu izabran za rektora (predsjedavajućeg) Univerziteta Crne Gore. Univerzitet Crne Gore je najveća i jedina visokoškolska ustanova u državnom vlasništvu. Ona drži monopol u većini akademskih oblasti koje se predaju u zemlji.

Političke partije bliske SPC u Crnoj Gori sarađivale su i sa političkim partijama iz Rusije, kao npr B. sa partijom „Jedinstvena Rusija“ i partijom „Rodina“ (Otadžbina), koju je osnovao bivši potpredsednik ruske vlade Dmitrij Rogozin. Glas Amerike prenosi da je Demokratski front, koji ima najbliže veze sa ruskim vlastima, dobio značajne finansijske podsticaje od Rusije. Izveštaj, koji je objavio Glas Amerike, citira izvore iz američke vlade koji optužuju Demokratski front da profitira od ofšor firmi povezanih sa ruskim industrijalcem Olegom Deripaskom.

Tokom pristupne kampanje Crne Gore u NATO 2015. godine, pokojni mitropolit SPC Amfilohije je javno proklinjao one koji su se usudili da „izdaju Rusiju“. Amfilohije se u javnosti pojavio sa penzionisanim ruskim obaveštajcem Leonidom Rešetnjikovim, sa kojim je delio pretnje i psovke onima „koji nisu lojalni i lojalni Rusiji“.

Poglavar RPC u Ukrajini, mitropolit Onufrije, bio je gost SPC u Crnoj Gori tokom jednog od protesta 2020. godine. Mitropolit Amfilohije je uoči posete nagovestio da crnogorske vlasti čeka sudbina bivšeg ukrajinskog predsednika Petra Porošenka, koji je izgubio na izborima 2019. godine.

Brojne druge organizacije promovišu takozvane ruske vrednosti u Crnoj Gori, od Besmrtnog puka (organizacija koja promoviše zaostavštinu sovjetske pobede u Drugom svetskom ratu) do biciklističkog kluba Noćni vukovi do balkanskih kozačkih armija. Ove organizacije je prvenstveno promovisao i sponzorisao ruski počasni konzul u Crnoj Gori Boro Đukić. Đukićeve aktivnosti i njegove veze sa SPC i RPC nedavno su razotkrivene u međunarodnoj novinarskoj istrazi ProPublica i Međunarodnog konzorcijuma istraživačkog novinarstva (ICIJ) pod nazivom „Diplomate iz senke“.

PROTESTNI POKRET SPC U CRNOJ GORI

Od 1990-ih, crnogorska vlada i SPC imaju komplikovane odnose, od vremena partnerstva i mirnog suživota do vremena otvorene konfrontacije. Sedište SPC je u Beogradu, Srbija i crnogorska javnost je često doživljava kao instrument spoljnog uticaja u Crnoj Gori.

Crnogorski predsednik Milo Đukanović sve češće koristi alternativni naziv za SPC, „Srpska crkva“, da bi istakao ulogu SPC kao spoljnog faktora u crnogorskom društvu i politici.

U decembru 2019. godine vladajuća većina u Crnoj Gori odlučila je da donese kontroverzni zakon pod nazivom „Sloboda veroispovesti i uverenja i pravni položaj verskih zajednica“. Zakon nastoji da ispravi istorijske greške verskog i političkog ujedinjenja 1918. i 1921. vraćanjem državnog vlasništva nad pravoslavnim crkvama i manastirima, kao što je bio slučaj pre događaja iz 1918. godine. U okviru komunikacione strategije za ovaj proces, vladajuće političke partije su opširno istakle potrebu obnavljanja autokefalnosti Crnogorske crkve.

Donošenje Zakona o slobodi veroispovesti naišlo je na oštre reakcije SPC i njenih pristalica. Uoči donošenja zakona došlo je do fizičkog obračuna poslanika i blokada puteva u Golubovcima i Beranama.

SPC je organizovala snažnu protestnu kampanju tražeći ukidanje zakona. Od januara 2020., javni protesti održavani su dva puta nedeljno. Masovni skupovi u organizaciji SPC realizovani su uz pomoć i podršku suprotstavljenih političkih partija i medija, kao i logističku podršku Srbije i Rusije.

Pored Srbije i Rusije, ova kampanja je dobila maha i u SAD i Velikoj Britaniji. Narativ o „zaštiti verske slobode“ i „progonu hrišćana“ naišao je na odobravanje u konzervativnim i hrišćansko-demokratskim krugovima na Zapadu. Tim Faron i Stiv Bejker, članovi parlamenta u Velikoj Britaniji, napisali su članak za Njuzvik u julu 2020. u kojem su tvrdili da se „hrišćanima i njihovom sveštenstvu prete, tuku i zatvaraju jer pokušavaju da brane svoju veru i svoje pravo na obožavanje po svom izboru“. Kao odgovor, pravni savetnik SPC u Crnoj Gori Vladimir Leposavić napisao je tekst za britanski evangelistički hrišćanski časopis Premier Christianity: „Vlada Crne Gore progoni hrišćane“. Leposavić je imenovan za ministra pravde Crne Gore u decembru 2020. godine nakon što su na izborima pobedile snage lojalne SPC. Naredne godine je pušten na slobodu zbog svoje javne relativizacije genocida u Srebrenici.

KO JE CRNOGORAC? RAZVOJ U POLITICI IDENTITETA U CRNOJ GORI

Identitetski raskoli stvaraju idealno okruženje za potencijalno zlonamerne i štetne spoljne uticaje u Crnoj Gori. U svom članku iz 2019. „Meka moć i javna diplomatija Revisited“, Džozef Naj postavlja pitanje da li su autoritarni režimi sposobni za „meku moć“ ili da li koriste taj koncept da prikriju oštru moć kojom raspolažu. U Crnoj Gori, kampanje koje su sve češće (sve češće u poslednjoj deceniji) koje imaju za cilj produbljivanje društvenih podela, stvaranje raskola između različitih društvenih grupa u zemlji i blokiranje dijaloga i saradnje obesmišljavanjem demokratskih procesa i produbljivanjem nepoverenja u demokratske institucije ne mogu se posmatrati kao alatke meke moći.

Jedno od glavnih pitanja crnogorske politike i dalje je borba između dva identiteta: srpskog i crnogorskog.

Fluidnost pitanja crnogorskog identiteta unutar jedne etničke zajednice je zanimljiva pojava.

Jedno od glavnih pitanja crnogorske politike i dalje je borba između dva identiteta: srpskog i crnogorskog. Fluidnost crnogorskog identiteta unutar jedne etničke zajednice je zanimljiva pojava.

Jelena Džankić i Florijan Biber u svom radu uspostavljaju vezu između odnosa prema crnogorskoj nezavisnosti i ispoljavanja identiteta etničkih Crnogoraca. Kao referencu koristili su podatke sa referenduma iz 1992. i 2006., kao i demografske podatke iz popisa stanovništva iz 1991. i 2003. Zaključuju da se oni koji se izjašnjavaju kao Srbi često opredeljuju za ujedinjenje ili federaciju sa Srbijom, dok su Crnogorci pretežno za državnu nezavisnost.

Ova fluidnost crnogorskog identiteta iskorišćena je kroz brojne uticajne kampanje i projekte za jačanje srpskog identiteta u Crnoj Gori, koje srpska država sprovodi u skladu sa svojim strateškim dokumentima.

U Crnoj Gori je 1991. godine bilo 61,9% Crnogoraca i 9,34% Srba. Na popisu iz 2003. godine 32% stanovništva se izjasnilo kao Srbi, a 43,2% kao Crnogorci. Ova brojka nastavlja da se menja, a broj ljudi koji se identifikuju kao Crnogorci u Crnoj Gori i inostranstvu opada. Ova fluidnost crnogorskog identiteta je iskorišćena kroz brojne kampanje uticaja i projekte za jačanje srpskog identiteta u Crnoj Gori, koje srpska država sprovodi u skladu sa svojim strateškim dokumentima.

U članku profesora Vladimira Božovića o mekoj moći u Crnoj Gori, on se bavi pitanjem crnogorskog identiteta, povlačeći paralele između Ukrajinaca i Crnogoraca i pozivajući se na različite ukrajinske i crnogorske identitete kao na „nove identitete“ koje stvaraju „novi jezici i novoimenovani jezici“. Ističe da je ista tehnologija korišćena u obe zemlje kako bi se Crna Gora i Ukrajina odvojile i otuđile od njihovog proruskog pravoslavnog „duhovnog jezgra“. Božović vidi SAD i NATO kao snage koje stoje iza ovih napora „deserbinizacije i derusifikacije“.

Ovo je sveprisutan narativ koji koristi SPC u Crnoj Gori. Najviši sveštenik SPC u Crnoj Gori govorio je o zasebnom crnogorskom identitetu kao proizvodu komunističke tehnologije. Pokojni mitropolit SPC Amfilohije čak je išao toliko daleko da je Crnogorce zbog njihove nacionalnosti nazivao „kopiladima“.

Tokom protesta SPC 2020. predložena je alternativna zastava Crne Gore: adaptirana Kraljevska trobojka Crne Gore. SPC takođe promoviše upotrebu ćirilice u javnosti uz pomoć prijateljskih i lojalnih vlasti. Grupa novoizabranih crnogorskih gradonačelnika i čelnika gradskih veća iz Nikšića, Tivta, Berana, Danilovgrada i Herceg Novog u decembru 2022. godine posetila je Skupštinu Srbije, gdje je razgovarala o uvođenju trobojne zastave i ćiriličnog pisma u njihove uprave.

ZAKLJUČAK: ULOGA SPC U CRNOGORSKOJ POLITICI POSLE 2020.

Nedavne ankete u Crnoj Gori su identifikovale rastući trend ka većoj verskoj identifikaciji. Rezultati o religioznosti iz Evropskog socijalnog istraživanja sprovedenog u Crnoj Gori 2018. godine mogu se uporediti sa podacima koje je prikupio DeFacto Consultancy 2020. godine. Oni pokazuju porast religioznosti koju sami procjenjuju za 30%. Nadalje, Studija o nacionalnim izborima u Crnoj Gori (2016) pokazuje značajan procenat ljudi koji „ne znaju“ ko je bio „u pravu“ u Drugom svetskom ratu (mogući odgovori bili su partizani, četnici, zelenaši, niko ili ne zna). Ove ankete sugerišu da se ovaj trend poklapa sa relativizacijom istorije i uloge srpskih nacionalističkih snaga koje su sarađivale sa nacistima u Drugom svetskom ratu, kao i sa sve većim brojem ljudi koji se identifikuju kao Srbi.

To se ogleda u nastanku brojnih organizacija koje se pozivaju na ono što nazivaju „pravoslavnim hrišćanskim vrednostima“. Ove organizacije su organizovale skupove i proteste u znak podrške ruskoj invaziji na Ukrajinu i učestvovale u sukobima sa narodom koji je slavio Dan državnosti Crne Gore u gradu Nikšiću 2022. godine.

Nakon uspešne izborne kampanje, koja se poklopila sa protestnim pokretom SPC, Crna Gora je doživjela prvu promenu režima od uvođenja parlamentarne demokratije. Nakon opštih izbora 2020. godine, SPC je nagrađena za svoju ulogu u predizbornoj kampanji. To je učinjeno postavljanjem ljudi lojalnih SPC na najviše funkcije novoizabrane vlasti. Zdravko Krivokapić, lider nove većine, postao je premijer. Krivokapić je bio i osnivač protestnog pokreta „Ne damo Crnu Goru“ protiv Zakona o slobodi vere. Glavni pravni savetnik SPC u Crnoj Gori Vladimir Leposavić postao je ministar pravde. Na čelo Agencije za nacionalnu bezbednost Crne Gore   došao je još jedan pravni savetnik SPC Dejan Vukšić. Na kraju je predsednik Matice srpske i član pokreta Ne damo Crnu Goru Vladimir Božović postao rektor Univerziteta Crne Gore. Drugi ljudi bliski SPC postali su ministri prosvete, kulture, odbrane i poljoprivrede.

Nova skupštinska većina fokusirala se na izmenu Zakona o slobodi veroispovesti i ukidanje članova koji su bili povod crkvenih protesta. Uticaj SPC na političko odlučivanje u Crnoj Gori pokazao se pogubnim i politički destabilizujućim. Pritisak koji je vršila SPC doveo je do izglasavanja nepoverenja 42. i 43. crnogorskoj vladi formiranim nakon promena 2020. godine.

U prvom slučaju, insistiranje SPC na ustoličenju novog mitropolita Joanikija u zvaničnoj prestonici Cetinju izazvalo je reakciju građana, koji su protestovali i tražili da se ustoličenje obavi na drugom mestu. Povod za to bile su razdorne izjave mitropolita Joanikija o Crnogorcima i nacionalnom identitetu Crne Gore. I pored upozorenja iz sektora bezbednosti, premijer Krivokapić je odlučio da pruži logističku podršku ustoličenju. Nakon nasilnih protesta i prekomerne upotrebe sile od strane policije, sukob između premijera i potpredsednika vlade stvorio je tenzije unutar vladajuće koalicije. Ove tenzije su na kraju dovele do sloma 42. Vlade Crne Gore.

Nakon formiranja 43. vlade u aprilu 2022. godine, novoizabrani premijer Dritan Abazović odlučio je da umiri SPC potpisivanjem sporazuma između Vlade Crne Gore i SPC. Političke stranke koje podržavaju novu vladu i nevladin sektor žestoko su kritikovale tekst sporazuma i proces potpisivanja. Kriza izazvana sporazumom sa SPC ponovo je dovela do sloma vlasti i do institucionalnog i sistemskog ćorsokaka koji Crna Gora doživljava do danas.

Ukoliko se ovi procesi nastave u Crnoj Gori, mogu postojati brojni rizici koji bi mogli uticati na dugoročnu stabilnost i bezbednost zemlje. Moguća konsolidacija vladavine konzervativnih prosrpskih snaga mogla bi dovesti do međuetničkih tenzija, povratka u demokratiju i sve većeg uticaja Srbije – a kasnije i Rusije – na donosioce odluka u Crnoj Gori. U ovom scenariju, nestabilna i nesigurna Crna Gora postaje slaba karika u regionalnoj bezbjednosti i saradnji i u kolektivnoj bezbednosti NATO-a.

O autoru

Ljubomir Filipović je crnogorski politikolog specijalizovan za strani uticaj i integritet informacija. Magistrirao je međunarodne odnose i radi kao konsultant i analitičar za brojne međunarodne nevladine, vladine i medijske organizacije u Evropi, SAD i Evroaziji.